Kategoria: Rowerem

Trasa 2. Przez nieistniejące wsie łemkowskie

Beskid Niski, rower, Wyszowatka, Przełęcz Długie, Długie, Radocyna, Lipna, Czarne, Nieznajowa, Rostajne, Magurski Park Narodowy, łemkowszczyzna, nieistniejąca wieś, symboliczne drzwi, redyk

Trasa: Wyszowatka – Przełęcz Długie – (Długie) – Radocyna – (Radocyna) – Radocyna – (Lipna) – Radocyna – (Czarne) – (Nieznajowa) – (Rostajne) – Wyszowatka

Długość trasy: 32 km
Skala trudności: łatwa
Rodzaj drogi: asfaltowa, szutrowa, gruntowa
Łącznie w górę: 305 m

Trasa jest łatwa technicznie, prowadzi jednak drogami i szlakami o różnej nawierzchni. Często trasę przecinać będzie Wisłoka, która miejscami zmusi do przeprawiania się w bród. Należy to ocenić jako niewątpliwą atrakcję i urok zwiedzanego obszaru. Dzięki tej wycieczce możliwe będzie również poznanie terenów, które przed laty były zamieszkiwane przez Łemków, a obecnie pozostały po nich tylko ślady. Puste i ciche, porośnięte trawą zakątki Beskidu Niskiego skrywają w tym miejscu fundamenty domów, murowane piwnice, zaniedbane cmentarze, cerkwiska, a także przydrożne krzyże i kapliczki.

Ciekawą atrakcją tej trasy są symboliczne drzwi ustawione w miejscu nieistniejących wsi. Autorka projektu „Drzwi do zaginionego świata”, Natalia Hładyk, tak opowiada o swoim pomyśle: „W zamyśle projekt miał służyć oznaczeniu nieistniejących wsi łemkowskich. Wiedziałam na pewno, że nie postawię zwykłej tabliczki na dwóch nóżkach. Myślałam o narysowaniu konturów zabudowań, potem o rzeźbach Łemków, albo o ruchomych instalacjach. Stanęło na drzwiach, prostym i wymownym symbolu tego, jak niewiele z dawnej kultury tych ziem przetrwało do dziś. Drzwi to też zaproszenie, by ten zaginiony świat odnaleźć”. Drzwi, za którymi nic nie ma znajdują się w dawnych wioskach Czarne, Długie, Lipna, Nieznajowa i Radocyna. Przy każdych drzwiach można zapoznać się z mapą i historią nieistniejącej już wioski.

Praktyczne rady:

– należy zaopatrzyć się w odpowiednią ilość jedzenia oraz napojów, ponieważ na trasie nie będzie sklepów, w których można by uzupełnić zapasy;

– na trasie kilkakrotnie pojawi się konieczność przeprawy w bród przez rzekę Wisłokę i potok Zawoja, dlatego wycieczkę warto zaplanować w okresach niskiego stanu wód;

– na całej trasie nie ma wydzielonych parkingów czy miejsc postojowych, ale samochód można śmiało zaparkować w bezpieczny sposób na poboczu drogi;

– wybierając odpowiednią porę roku możecie natrafić na pasterzy wędrujących ze swoimi stadami owiec. Nam udało się ich spotkać w czerwcu.

0,0 km – początek trasy stanowi dawna wieś łemkowska, a obecnie osiedle byłego PGR, Wyszowatka. Samochód można zaparkować przy drodze, tuż po zjeździe z drogi krajowej nr 992. W tym miejscu zaczyna się jedyny dłuższy podjazd (około 2,4 km, 80 m przewyższenia). Poruszamy się transgranicznym Karpackim Szlakiem Rowerowym znakowanym kolorem czerwonym.

Wyszowatka

Nazwa wsi Wyszowatka pochodzi od słowa „wisz”, które oznacza zarośla, mokrą łąkę, sitowie. W 1629 roku wieś należała do majątku Stadnickich i liczyła trzy gospodarstwa wołoskie i jedno sołtysie. W 1890 roku w Wyszowatce mieszkały 303 osoby wyznania grekokatolickiego, a sama wieś należała do parafii w Grabiu. Prawie cała ludność przeszła na prawosławie w 1927 roku. Zbudowano wówczas drewnianą cerkiew, która była pierwszą świątynią we wsi. W 1945 roku cała ludność Wyszowatki przeprowadziła się do ZSRR, a na terenie wsi utworzono państwowe gospodarstwo rolne, w którym w latach 70-tych XX wieku pracowali więźniowie. Z dawnej wsi pozostały wyłącznie dwa kamienne krzyże przydrożne (z 1904 r.) oraz murowana kapliczka z 1924 roku.

2,4 km – Przełęcz Długie. W tym miejscu kończy się jedyny podjazd na trasie. Jest to granica między województwami podkarpackim i małopolskim. Przełęcz Długie położona jest na wysokości około 550 m n.p.m. pomiędzy szczytami Dąb (676 m n.p.m.) a wierzchołkiem nieposiadającym nazwy o wysokości 642 m n.p.m. Na przełęczy znajduje się kamienny krzyż. Przez przełęcz wiedzie droga, łącząca wsie Wyszowatka i Grab z terenem nieistniejącej wsi Długie, do której zdążamy.

3,7 km – kolejnym przystankiem na trasie jest nieistniejąca wieś łemkowska Długie. Należy uważnie zjeżdżać kamienistą drogą, aby na zjeździe nie przegapić pierwszych z pięciu symbolicznych drzwi po dawnej wsi.

Długie

Długie to dawniej niewielka, a obecnie nieistniejąca już wieś, która była położona nad prawym dopływem górnej Wisłoki. Na terenach dawnej wsi prowadzony jest wypas owiec. Wieś Długie była wzmiankowana już w 1541 roku, kiedy rodzina Stadnickich kupiła ją od Wojszyków. Czterdzieści lat później istniały we wsi trzy dworzyszcza kmiece i jedno sołtysie. W 1881 roku wieś zamieszkiwało 247 osób w 36 domostwach. Do 1799 roku Długie było samodzielną parafią, ale później utraciło ją na rzecz pobliskiej Radocyny. W czasie I wojny światowej na terenie wsi toczyły się działania wojenne, przez co wieś znacznie ucierpiała. W 1928 roku mieszkańcy wioski, podobnie jak w wielu innych łemkowskich wsiach Beskidu Niskiego, powrócili do wiary swoich przodków, przechodząc z grekokatolicyzmu na prawosławie. Następnie większość wyjechała do ZSRR w 1945 roku, a pozostali zostali wysiedleni w czasie akcji „Wisła”. Wieś opustoszała, a przyroda z czasem zaczęła odbierać sobie to, co człowiek przed laty zagarnął.

Funkcjonująca we wsi cerkiew pw. św. Dymitra z 1745 roku została rozebrana w latach 50-tych XX wieku, a pozyskany z niej materiał wykorzystano do budowy stajni w Jasionce. Obok cerkwiska znajduje się cmentarz żołnierski z I wojny światowej nr 44 projektu Duszana Jurkowicza, który niedawno zrekonstruowano. Pochowano na nim 37 Austriaków oraz 208 Rosjan. Wzdłuż drogi od Wyszowatki pozostały liczne krzyże i kapliczki. Najprawdopodobniej przez przeoczenie urzędników, Długiego nie objęły dekrety z 1947 roku i 1949 roku, dotyczące przejęcia przez państwo mienia pozostawionego przez wysiedlonych do ZSRR. Formalnie zatem wysiedleńcy cały czas byli właścicielami ziemi.

Obecnie w miejscu dawnej chyży stoją symboliczne drzwi z numerem 12 do nieistniejącej miejscowości. Na prawym brzegu Wisłoki, zlokalizowany jest cmentarz parafialny z kamiennymi nagrobkami z kamiennymi lub metalowymi krzyżami, niektóre bogato zdobione w postaci płaskorzeźb. Obok umieszczono tablicę z napisem: „Cmentarz łemkowskiej wsi Długie wysiedlonej w roku 1947. Obiekt chroniony”.

Ciekawostką jest, że na terenie dawnej wsi kręcono sceny do filmu w reżyserii Dariusza Jabłońskiego pt. „Wino truskawkowe”, który powstał na podstawie „Opowieści galicyjskich” Andrzeja Stasiuka. W filmie można zobaczyć dymiące retorty do wypalania węgla drzewnego (obecnie rozebrane i wywiezione) oraz krzyż na przełęczy Długie i widoczną dolinę prowadzącą po byłej wsi.

4,6 km – mijając cmentarz parafialny w Długiem, dojeżdżamy do rozwidlenia drogi. Skręcamy w lewo, aby dotrzeć do dwóch kolejnych nieistniejących wsi: Radocyny i Lipnej. Kierujemy się na południe, Winnym Szlakiem Rowerowym znakowanym na żółto i jednocześnie szlakiem rowerowym czerwonym.

5,1 km – po przejechaniu 600 metrów szutrową drogą, docieramy do serca niewielkiej wsi Radocyna. Obecnie we wsi mieści się tylko Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy Nadleśnictwa Gorlice „Hotel Radocyna”, a w pobliżu studencka baza namiotowa funkcjonująca latem oraz leśniczówka. Miejsce, w którym wybudowano hotel nie było zamieszkiwane przed wojną. Wieś zaczynała się kilometr dalej na południe. Koło hotelu stoi dziś krzyż, który upamiętnia zniesienie pańszczyzny.

7,5 km – aby odkryć ślady po dawnej wsi Radocyna udajemy się dalej na południe, aż do skrzyżowania z drogą prowadzącą do Koniecznej. W tym miejscu odnajdziemy drzwi do nieistniejącej wsi.

Radocyna

Radocyna była wzmiankowana w 1603 roku jako mała wioska. Pod koniec XVIII wieku Radocyna była już samodzielną parafią. Zamieszkiwało ją prawie czterysta osób. W 1921 roku wieś liczyła: 384 grekokatolików, 4 rzymskich katolików i 13 Żydów. W 1928 roku większa część ludności przeszła na prawosławie i założyła jedną z pierwszych parafii tego wyznania w Beskidzie Niskim, która została uznana przez władze. W czasie II wojny światowej w Radocynie stacjonował duży oddział niemieckiej straży granicznej. W 1945 roku wszyscy ówcześni mieszkańcy wsi wraz z księdzem dobrowolnie wyjechali do ZSRR i osiedli w okolicach Krzywego Rogu. Wróciła tylko jedna rodzina, która wykorzystała przedwojenne polskie dokumenty wojskowe. Pod koniec lat 50-tych XX wieku w dawnym budynku szkoły zamieszkało dwóch Łemków, lecz zostali oni zmuszeni do jej opuszczenia przez władze PGR w 1973 roku.

Wśród śladów po dawnej wsi, można podziwiać kapliczki i krzyże przydrożne, pozostałości piwnic i zdziczałe drzewa owocowe. Przy skrzyżowaniu drogi do Koniecznej, znajduje się budynek dawnej szkoły wybudowany przez mieszkańców w 1912 roku, a zniszczony przez pasterzy, którzy używają go jako obory. Po przeciwnej stronie drogi, 100 metrów na południe, pomiędzy wysokimi drzewami ukryte jest miejsce po dawnej cerkwi. Została ona wybudowana w 1898 roku, po tym jak wcześniejszą świątynię, położoną bliżej potoku, zniszczyła powódź. Za cerkwiskiem odnajdziemy również cmentarz z ponad dwudziestoma kamiennymi nagrobkami. Na jego terenie wydzielona jest kwatera wojenna z I wojny światowej nr 43 z murowanym obeliskiem z inskrypcją w języku niemieckim: „Nie znaliśmy życia drugiego człowieka, teraz śmierć nas połączyła”. Na cmentarzu spoczywa 4 Austriaków oraz 79 żołnierzy armii rosyjskiej. W pobliżu tego miejsca ustawiono symboliczne drzwi do nieistniejącej wsi.

9,8 km – po odwiedzeniu dawnej wsi Radocyna, wracamy tą samą drogą, aż do skrzyżowania w obecnej Radocynie koło hotelu. W tym miejscu skręcamy w lewo, w kolejną szutrową drogę, tym razem już bez oznaczeń, prowadzącą do nieistniejącej wsi Lipna, a dalej do miejscowości Zdynia. Przejeżdżamy koło leśniczówki i podążamy tą drogą na północy-zachód.

12,5 km – Lipna, to trzecia nieistniejąca wieś na naszej trasie.

Lipna

Lipna po raz pierwszy w zapisach została wymieniona w 1765 roku jako wieś królewska administrowana przez starostwo bieckie. W 1785 roku wieś zamieszkiwało 175 grekokatolików. Do XIX wieku Lipna była określana jako przysiółek pobliskiej miejscowości Czarne, gdzie znajdowała się parafia. W 1885 roku wybudowano drewnianą świątynię pw. Narodzenia Najświętszej Maryji Panny. Spis z 1921 roku wykazał spadek liczby mieszkańców do 163 osób w tym: 153 grekokatolików, 4 rzymskich katolików i 6 Żydów. W 1928 roku unici przeszli zbiorowo na prawosławie i wybudowali nową prawosławną kaplicę. W czasie okupacji niemieckiej nie odnotowano we wsi walk, więc Lipna nie ucierpiała. Niemniej jednak mieszkańcy opuścili wieś w 1945 roku i wyjechali do ZSRR. Wieś otoczona jest wzgórzami: od południa Łysa Góra (704 m n.p.m.), bezimienny szczyt 641 m n.p.m. i Mały Beskid (631 m n.p.m.), od północy długie pasmo z kulminacjami Czarna (703 m n.p.m.) oraz bezimiennym szczytem 633 m n.p.m.

Po dawnej wsi pozostało sporo materialnych śladów. Najbardziej widocznymi obiektami są przydrożne krzyże, których można naliczyć aż osiem sztuk, z czego trzy znajdują się bezpośrednio przy drodze głównej. Innym obiektem po dawnej wsi jest cmentarz parafialny z ośmioma nagrobkami, oddalony od drogi głównej o około 150 m. Nad cmentarzem parafialnym zlokalizowany jest cmentarz z I wojny światowej nr 45 zbudowany według projektu Duszana Jurkowicza. Przy północnej ścianie stoi centralny drewniany krzyż na kamiennym cokole z inskrypcją w języku niemieckim: „Wojna burzy – wojna buduje”. Cmentarz jest miejscem pochówku 153 żołnierzy, w 3 grobach zbiorowych i 22 pojedynczych, w tym 54 Austriaków i 99 Rosjan. W pobliżu cmentarzy znajdują się pozostałości po dwóch cerkwiach. Na cerkwisku po świątyni prawosławnej wybudowanej w latach 1933-1934, widać drewniany krzyż typu wschodniego, stojący w miejscu prezbiterium, a także wyraźny zarys fundamentów dawnej cerkwi. Z kolei cerkwisko po greckokatolickiej cerkwi pw. Narodzenia Przeczystej Bogurodzicy wybudowanej w 1885 roku znajduje się około 80 m na wschód od cerkwiska prawosławnego. Widoczne są ślady fundamentów świątyni, krzyż z kopuły cerkiewnej oparty o buka oraz fragmenty blach kopuły. Na końcu dawnej wsi, w kierunku Zdyni, znajduje się jedyna przydrożna kapliczka. Jest to kapliczka typu domkowego, zwieńczona drewnianym dachem krytym gontem.

Dodatkowo w Lipnej można odnaleźć piwnice, studnie i miejsca po dawnych chyżach ukryte w lesie. Na polance, tuż przy drodze, umieszczono symboliczne drzwi łemkowskiej chyży z numerem 15, na których powieszono tablicę z informacjami o Lipnej.

15,2 km – aby dotrzeć do miejsca po czwartej nieistniejącej wsi, musimy wrócić do skrzyżowania w Radocynie i udać się drogą za znakami czerwonego szlaku rowerowego oraz Winnego Szlaku Rowerowego na północ. Po prawej stronie mijamy drogę dojazdową od Wyszowatki i Długiego.

16,3 km – na kolejnym skrzyżowaniu, koło pracowni ceramiki, skręcamy w lewo i za znakami Transgranicznego Szlaku Rowerowego, mijając po lewej stronie bacówkę, jedziemy prosto do serca dawnej wsi Czarne.

Czarne

17,4 km – nieistniejąca wieś Czarne, rozciągnięta była w dolinie lewego dopływu górnej Wisłoki. Wieś została lokowana prawdopodobnie w 1569 roku jako wieś królewska. W 1629 roku wieś liczyła trzy gospodarstwa rolne i dwa bezrolne. Pod koniec XVIII wieku założono parafię, która obejmowała również Nieznajową i Lipną. W 1880 roku Czarne liczyło już 330 mieszkańców. Ludność zajmowała się rolnictwem, tkactwem oraz wydobyciem i destylacją ropy naftowej. W czasie I wojny światowej na terenie wsi toczyły się walki, a osada przechodziła z rąk do rąk. Według spisu z 1921 roku, Czarne zamieszkiwało 323 grekokatolików i 5 Żydów. Siedem lat później cała ludność przeszła na prawosławie. Powstała w tym miejscu parafia prawosławna, będąca filią parafii we Lwowie. Należy podkreślić, że parafia wykazywała dużą aktywność, często organizując uroczystości oraz spotkania duchowieństwa prawosławnego. Dla porównania w tym czasie grekokatolicki proboszcz z Czarnego nie miał wiernych i zarządzał tylko opuszczonymi świątyniami w sąsiednich wioskach. Po zakończeniu II wojny światowej, część mieszkańców wyjechała do ZSRR, a pozostali zostali zmuszeniu do przesiedlenia w trakcie akcji „Wisła”. Została tylko jedna rodzina gajowego, którą wyreklamowały od przesiedlenia władze leśne. Większość opuszczonych gruntów przejął PGR z Jasionki.

Z zabudowy dawnej wsi zachowała się XIX-wieczna kapliczka z polichromią przedstawiającą Chrystusa Zmartwychwstałego, Zwiastowanie i wypędzenie szatana z raju. Najstarszy zachowany przydrożny krzyż pochodzi z 1894 roku, a najstarsza kapliczka z 1869 roku. Wiejską cerkiew grekokatolicką pw. św. Dymitra z 1789 roku rozebrano i przeniesiono do skansenu w Nowym Sączu (w 1993 r.). Obok miejsca po cerkwi położony jest cmentarz łemkowski oraz cmentarz wojskowy z I wojny światowej nr 53, w którym spoczywa 315 żołnierzy rosyjskich i 62 z armii austro-węgierskiej, w tym jeden Polak – kpt. Zieliński. Polegli zostali pochowani w 7 zbiorowych i 10 pojedynczych mogiłach. Nieco dalej ustawione są symboliczne drzwi, na których umieszczono historię wsi i okolicy.

18,5 km – po zwiedzeniu Czarnego, wracamy 1,1 km do skrzyżowania i skręcamy w lewo, kierując się na północ żółtym szlakiem rowerowym pokonujemy. Celem jest nieistniejąca wieś Nieznajowa. Poruszamy się drogą gruntową, która wije się z jednej na drugą stronę rzeki, przez co wielokrotnie przeprawiamy się w bród przez wody potoku Zawoja, dopływu Wisłoki. Wszystkie przejazdy są możliwe do pokonania bez schodzenia z roweru przy niskim stanie wody.

20,7 km – mijamy po prawej stronie sezonowo działającą Chatkę Studencką, aby następnie skręcić w prawo, na wschód, gdzie odnajdujemy ślady po dawnej wsi.

Nieznajowa

Nieznajowa to nieistniejąca wioska położona u ujścia Zawoi do Wisłoki. Obecnie stoją tu tylko dwa domy. Jednym z nich jest Chatka Studencka działająca pod patronatem Stowarzyszenia Miłośników Nieznajowej (czynna w czasie wakacji akademickich). Dawniej była to leśniczówka, która istniała tu od czasów, gdy wieś należał do hrabiów Skrzyńskich. Nieznajowa była lokowana na prawie wołoskim przez Stefana Oleśko ze Świątkowej na mocy przywileju króla Zygmunta I Starego wydanego 4 września 1546 roku. W 1581 roku wioska stanowiła część majątku Stadnickich i liczyła dwa gospodarstwa: sołtysie i kmiecie. Z czasem osada rozrosła się, bo już w I połowie XVII wieku na terenie wsi funkcjonowały folusz, młyn i stępy (urządzenia do obłuskiwania i kruszenia ziaren na kaszę). W 1718 roku wieś stała się częścią starostwa bieckiego za sprawą decyzji króla Augusta II. Po I rozbiorze Polski w 1772 roku ostatni dzierżawca starostwa, Wilhelm Siemieński, odkupił wieś z rąk Austriaków. W 1780 roku zbudowano cerkiew. W 1886 roku zanotowano 332 osoby zamieszkujące wieś, wszyscy wyznania greckokatolickiego. W tym czasie cerkiew w Nieznajowej była filią parafii w Czarnem. W 1890 roku, wioska przeszła w ręce hrabiny Franciszki Potulickiej ze Żmigrodu, a 29 lat później (1919 r.) kupił ją hrabia Aleksander Skrzyński z Zagórzan, znany polityk, premier i minister spraw zagranicznych w latach 1925-1926. W czasie I wojny światowej przez Nieznajową przechodziły fronty, które siały ogromne spustoszenie. Nie obyło się bez aresztowań, a 6 osób trafiło do obozu w Thalerhofie. W 1928 roku wszyscy Łemkowie zmienili religię na prawosławie. W 1936 roku wybudowano nową kaplicę prawosławną. W latach 30-tych XX wieku w Nieznajowej pracowały dwa duże młyny, a przy jednym z nich działała mała elektrownia wodna. W XIX i I połowie XX wieku wieś była ośrodkiem handlowym, w którym odbywały się cztery duże jarmarki w ciągu roku: w święto Wniebowstąpienia, 13 sierpnia, 10 września i 30 października. Z kolei na mniejszych targach, odbywających się co dwa tygodnie, handlowano wołami i krowami. Po zwierzęta przyjeżdżali żydowscy kupcy aż ze Żmigrodu i Gorlic. W czasie II wojny światowej w okolicy wsi nie było większych walk, ale w 1944 roku, ze względu na toczące się nieopodal walki w Ciechani i Żydowskiem (część tzw. operacji dukielsko-preszowskiej), wsią zainteresowali się Niemcy. W leśniczówce urządzili wówczas sztab oraz wybudowali schrony na stokach góry. W 1945 roku Łemkowie przenieśli się dobrowolnie do ZSRR, a miejscowi Polacy – do Czarnego. Z czasem tereny Nieznajowej zostały przejęte pod wypas owiec, gdzie gospodarowali głównie górale z Podhala i PGR w Jasionce. Od 1969 roku aż do stanu wojennego we wsi funkcjonował zakład karny. To w głównej mierze więźniowie tego zakładu przyczynili się do zniszczenia starej wieży cerkiewnej oraz kapliczek i krzyży, które zachowały się po wojnie.

Jednym ze śladów po dawnej wsi jest kapliczka domkowa na granicy z Wołowcem, która stoi przy dawnej drodze prowadzącej do wsi, nad potokiem Zawoja. Datowana jest na koniec XIX wieku. Najbardziej charakterystycznym miejscem w nieistniejącej wsi są cmentarz i cerkwisko. Na przycerkiewnym cmentarzu ustawionych jest 11 piaskowcowych nagrobków, w tym 7 zwieńczonych trójramiennym krzyżem z postacią Chrystusa, natomiast pozostałe 4 z płaskorzeźbami na cokole bądź inskrypcjami. Tuż obok cmentarza stała niegdyś greckokatolicka cerkiew pw. śś. Kosmy i Damiana zbudowana w 1780 roku. Obecnie pozostały po niej ślady kamiennej podmurówki, a w jej dawnym obejściu ustawiono mały obelisk z kamieni, na których zamontowano tablicę z wizerunkiem dawnej cerkwi i fragmentem wiersza J. Harasymowicza pt. „Nieznajowa cerkiew przewrócona”: „I Pantokrator przewrócony i w kurzu/ Skrzydlaty Michał przewrócony z koniem/ Zarastają kaliną i gąszczem łopuchów/ Wielkie usta cerkwi w Nieznajowej”. Jedną z mijanych na trasie kapliczek jest kapliczka z wnęką, zwieńczona małą cebulastą banią, a na niej osadzony jest trójramienny krzyż z figurą Chrystusa. Tuż obok kapliczki, stoją symboliczne drzwi łemkowskiej chyży z numerem 36, na których wisi tablica z informacją o Nieznajowej. Nieco dalej w kierunku zachodnim można odnaleźć kolejny obiekt sakralny, w postaci piaskowcowego krzyża, typu łacińskiego z figurą ukrzyżowanego Chrystusa z 1894 roku.

20,7 km – począwszy od symbolicznych drzwi, przez 2,4 km poruszamy się szutrową i gruntową drogą na wschód. Od tego miejsca otwiera się przed nami piękna i malownicza dolina. W tej szerokiej i niezalesionej krainie pozostało wiele krzyży i przydrożnych kapliczek, jako ślad po wsi, w której przed laty tętniło życie. Na rozdrożu natrafiamy na tablicę informacyjną z mapą ukazującą dawny układ wsi. Dalej droga łączy się z drogą krajową 992.

23,1 km – dojeżdżamy do ostatniej na trasie nieistniejącej wsi Rostajne (opis trasa 1).

28,7 km – kolejne 5,6 km kilometry trasy biegną drogą krajową 992 przez Przytaszowski Las, leżący w granicach Magurskiego Parku Narodowego. Tutaj pozostawiamy drogę asfaltową i skręcamy w prawo w stronę Wyszowatki.

32,2 km – po przejechaniu ostatnich 3,5 km docieramy do miejsca rozpoczęcia wycieczki.

Trasa 2. Przez nieistniejące wsie łemkowskie

Trasa 1. W Magurskim Parku Narodowym

Beskid Niski, Łemkowszczyzna, Magurski Park Narodowy, Ciechania

Trasa: Krempna – (Żydowskie) – Czumak - (Ciechania) – Ożenna – Grab – Wyszowatka – (Rostajne) – Świątkowa Wielka – Świątkowa Mała – Kotań – Krempna

Długość trasy: 30 km
Skala trudności: łatwa
Rodzaj drogi: asfalt
Łącznie w górę: 363 m

Trasa przebiega przez obszar Magurskiego Parku Narodowego i w jego otoczeniu. Bazą wypadową jest wieś Krempna. Samochód można zaparkować na placu przy zalewie na Wisłoce albo w innym dogodnym miejscu, których w miejscowości nie brakuje.

Trasa jest łatwa, ale należy przygotować się na kilka podjazdów zwłaszcza, że pierwsze 8 km trasy cały czas pnie się do góry. Trasa wycieczki w całości wytyczona jest drogami asfaltowymi. Początkowym odcinkiem trasy dawniej przebiegał szlak handlowy, obecnie jest to droga na dojazdowa z Krempnej do Ożennej.

Trasa na odcinku Krempna – Świątkowa Mała przebiega wzdłuż czerwonego szlaku rowerowego.

Atrakcją na trasie jest możliwość odkrywania śladów po nieistniejących już wsiach Beskidu Niskiego takich jak: Żydowskie, Ciechania, Rostajne. Wśród pozostałości po dawnych osadach można znaleźć cmentarze z nagrobkami, cerkwiska oraz liczne przydrożne krzyże i kapliczki. Na trasie można również obejrzeć cmentarze z I wojny światowej (nr 1-3 w Ożennej, nr 4-5 w Grabiu, nr 6 w Krempnej).

Praktyczne rady:

– należy zaopatrzyć się w odpowiednią ilość jedzenia, ponieważ poza sezonem trudno znaleźć otwartą restaurację czy bar;

– trasę można zmodyfikować, włączając w nią odcinek od Wyszowatki przez Nieznajową (11 km);

– Na koniec wycieczki można zwiedzić Ośrodek Edukacyjny Magurskiego Parku Narodowego (uwaga: nieczynny w poniedziałki).

0,0 km – Krempna, zalew na Wisłoce.

Za początek trasy obieramy zalew na rzece Wisłoce w Krempnej, który został wybudowany w 1971 roku. Zalew jest zamknięty zaporą wodną, która służy do spiętrzania wody w celach przeciwpowodziowych jako zbiornik małej retencji oraz w celach rekreacyjnych. Z tego miejsca udajemy się na południe, razem za trzema szlakami: rowerowym czerwonym (Karpacki Szlak Rowerowy), rowerowym zielonym i pieszym zielonym.

Krempna

Krempna to duża wieś położona nad Wisłoką, u podnóża Kamienia (714 m n.p.m.). Wieś ze wszystkich stron jest otoczona terenami Magurskiego Parku Narodowego. Krempna prawdopodobnie istniała już pod koniec XV wieku. Nazwa wsi pochodzi od słowa „krępy” lub zgodnie z przekazem ludowym od słowa „kram”, ponieważ wędrowni kupcy rozkładali w tym miejscu swoje kramy. W XVI wieku wieś należała do Stadnickich. W XVIII wieku, w pobliżu Krempnej założono hutę szkła od której pochodzi nazwa przysiółka Krempnej – Huta Krempska. W XIX wieku Krempna była jednym z głównych ośrodków rzemiosła kamieniarskiego na Łemkowszczyźnie. Wyrabiano tutaj nagrobki, krzyże przydrożne oraz elementy do miejscowych kapliczek i różne przedmioty użytkowe. Wieś ucierpiała mocno w trakcie I wojny światowej. Podczas przejścia frontu, w maju 1915 roku, spłonęła większa część zabudowy. Ludność była prześladowana przez żołnierzy węgierskich, którzy podejrzewali ją o sprzyjanie Rosjanom. Do czasów II wojny światowej we wsi były produkowane gontowe pokrycia dachów, głównie cerkiewnych. Dnia 7 września 1939 roku pod Krempną, batalion Obrony Narodowej „Rzeszów” stoczył walkę z nacierającymi Niemcami. W czasie okupacji wieś była ośrodkiem nacjonalistycznego ruchu ukraińskiego. Po zakończeniu II wojny światowej cała ludność łemkowska została wysiedlona na Ukrainę lub na polskie Ziemie Odzyskane. Ponieważ prawie cała wieś została spalona, nowi mieszkańcy powoli napływali do opuszczonych domostw. W 1973 roku Krempna została siedzibą gminy.

Najważniejszym zabytkiem w Krempnej jest drewniana cerkiew grekokatolicka pw. śś. Kosmy i Damiana. Zgodnie z napisem na tablicy fundacyjnej, cerkiew została wybudowana w 1782 roku, w miejsce wcześniejszej, która przetrwała 275 lat. Jest to typowa cerkiew zachodniołemkowska z łamanymi zwieńczeniami nad nawą oraz prezbiterium. Wewnątrz zachowały się kompletny ikonostas z 1835 roku, rokokowy ołtarz główny z obrazem św. Mikołaja oraz drewniane tabernakulum ozdobione ikonami. Na parapecie chóru znajduje się najcenniejszy zabytek cerkwi – kompozycja Deesis, na którą składa się ikona Chrystusa Pantokratora (Chrystusa Tronującego) z Matką Bożą i św. Janem Chrzcicielem oraz 12 ikon apostołów. Ściany cerkwi są pokryte klasycystyczną polichromią z końca XVIII wieku. Przed świątynią znajduje się XIX-wieczna kamienna figura św. Mikołaja, która została wykonana w ośrodku kamieniarskim w Bartnem. Na dzwonnicy obok nowego kościoła znajdują się dwa zachowane cerkiewne dzwony.

Na wzgórzu Łokieć, na zachód od centrum wsi, znajduje się cmentarz wojskowy z I wojny światowej nr 6, dzieła Duszana Jurkowicza (wybitny architekt słowacki). Na cmentarzu pochowano żołnierzy obu walczących armii: 87 Austriaków, 33 Rosjan i 34 nieznanych żołnierzy. Pomnik położony w centrum cmentarza to kamienny wieniec dębowy oparty na sześciu pylonach. Inskrypcje na pomniku w wolnym tłumaczeniu głoszą: „Pierś w pierś walczyliśmy, ramię w ramię zmartwychwstaniemy” i „Choć umarliście, żyjecie w pamięci, miłości i błogosławieństwie pokoju”.

Przy drodze prowadzącej do Kotani i Świątkowej Małej, znajduje się budynek Ośrodka Edukacyjnego Magurskiego Parku Narodowego. Ośrodek oferuje bogaty program zajęć edukacyjnych oraz ciekawą ekspozycję w formie multimedialnego spektaklu prezentującego przyrodę MPN w czterech porach roku.

0,8 km – po przejechaniu 800 metrów docieramy do części Krempnej nazywanej Kołomyja. W tym przysiółku zachowała się szczególna zbiorowość roślinna MPN. Po lewej stronie odchodzi droga do Huty Krempskiej oraz zielony szlak rowerowy. Należy udać się dalej na południe, mijając rzadką zabudowę starych gospodarstw. W Kołomyji znajduje się stacja naukowo-badawcza Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Droga prowadzi doliną otoczoną lasem.

5,0 km – Żydowskie, nieistniejąca wieś

Żydowskie

Żydowskie to nieistniejąca wieś w dolinie potoku Krempna, jest otoczona przez wzgórza: po wschodniej stronie masyw Żydowskiej (711 m n.p.m.), od południa Wysokie (657 m n.p.m.), od zachodu nienazwane zalesione szczyty, oddzielające tę dolinę od doliny potoku Ryjak, a od północy Kiczera Żydowska. Zabudowania wsi ciągnęły się od okolic obecnego cmentarza w górę potoku Krempna, po obu stronach drogi. Obecnie pozostały tylko dwa domy, z których jeden to terenowa stacja edukacyjna MPN. Pierwsze wzmiankowanie o wsi Żydowskie pochodzi z 1541 roku, kiedy Stadniccy kupili wieś od Wojszyków. Jej nazwa prawdopodobnie pochodzi od dzierżawcy – Żyda. W 1880 roku wieś zamieszkiwało 442 osób, w tym 430 wyznania grekokatolickiego i 12 Żydów. We wsi znajdowała się cerkiew grekokatolicka o nietypowej sylwetce, z kalenicowymi dachami, niską wieżą i tylko dwoma cebulastymi zwieńczeniami. Od wieków przez tę wieś prowadził szlak handlowy ze Żmigrodu do Ożennej i Grabiu, dalej przez przełęcz Beskid do Bardejova i Preszowa. Takie usytuowanie wsi sprzyjało jej rozwojowi. Niestety w 1915 roku na skutek działań wojennych w ramach operacji gorlickiej, praktycznie cała wieś została zniszczona. Mieszkańcy powoli odbudowali wieś, łącznie z cerkwią (1922 r.). Podczas bitwy dukielskiej w 1944 roku, Żydowskie zostało przejęte przez niemiecką żandarmerię polową i prawie doszczętnie zniszczone. Po zakończeniu II wojny światowej, całą ludność przesiedlono do ZSRR. Ślady dawnej wsi można odnaleźć przed mostem. Po 300 metrach po prawej stronie znajduje się zarośnięty cmentarz z nagrobkami. W tym miejscu w 1828 roku stała cerkiew. Za potokiem usytuowano nową cerkiew, a trzecią (prawosławną) – nieco wyżej, przy drodze. Wzdłuż drogi zachowało się kilka kapliczek i krzyży. W miejscu nieistniającej wsi wytyczono ścieżkę przyrodniczą „Kiczera” im. prof. J. Rafińskiego.

7,0 km – od Żydowskiego dalej jedziemy Karpackim Szlakiem Rowerowym, cały czas w górę, przez Dolinę Krempnej. Droga prowadzi przez las. Po przejechaniu 7 km, po lewej stronie mijamy szosę, która prowadzi do kolejnej nieistniejącej wsi – Ciechania. Teren ten jest objęty ochroną przyrody i został wyłączony z ruchu turystycznego, zarówno pieszego, jak i rowerowego. Aby dojechać do punktu widokowego, z którego można podziwiać dolinę Ciechani, należy pokonać zjazd i kolejny podjazd na długości 500 m.

8,0 km – Ciechania

Ciechania

Ciechania, w tym miejscu znajduje się tablica informująca o istnieniu przed laty wsi. Nazwa wsi oznacza „ciche miejsce”. Ciechania istniała już w XVI wieku i była wówczas własnością Stadnickich. W 1880 roku liczyła 340 mieszkańców. Podczas dwukrotnego przejścia frontu w trakcie I wojny światowej, wieś uległa prawie całkowitemu zniszczeniu.

Józef Pawłusiewicz, pełniący funkcję dowódcy strażnicy granicznej w okresie międzywojennym, pozostawił opis Ciechanii z 1923 roku: „(…) Wioska Ciechania, oddalona od granicy cztery kilometry. Ciekawa to była wioska. Oprócz plebanii grekokatolickiej, nie było tam ani jednej chaty z kominem. Wszystkie kryte słomą, zdawały się jakby przygniecione do ziemi swoim ciężarem nieproporcjonalnie dużych dachów. Dróżka do niej prowadziła wąska, kamienista, snadź przydatna widocznie do drewnianych wózków jej mieszkańców Łemków. Szkoły nie było tam żadnej. Dzieci uczęszczały do szkoły w Grabiu, oddalonym o sześć kilometrów. (…) Ciechania, jak ogólnie mówiono była to “dziura odgrodzona od świata chińskim murem”.

Pod koniec lat 20-tych XX wieku, doszło w Ciechani do schizmy, w wyniku której część mieszkańców przeszła na prawosławie (1928 r.), budując prowizoryczną świątynię po drugiej stronie drogi, wyżej cerkwi greckokatolickiej. W czasie II wojny światowej, Ciechania stanowiła punkt oporu Niemców. Sowietom, którzy nacierali od strony Polan, nie udało się dotrzeć do strategicznej drogi, biegnącej przez przełęcz nad Grabem. Po zakończeniu wojny, ludność, która utraciła cały dobytek, dobrowolnie wyjechała do ZSRS.

10,3 km – po przejechaniu ostatniego kilometra trasy pnącego się do góry, osiągamy kulminacyjny punkt na trasie, aby następnie zjechać do miejsca odpoczynku nazwanego Czumak, od pobliskiego wzgórza Czumak (669 m n.p.m.). W tym punkcie po prawej stronie drogi odchodzi szlak pieszy zielony na górę Wysokie (657 m n.p.m.), a dalej do Żydowskiego i Krempnej. Po krótkim odpoczynku, zjeżdżamy zniszczonym asfaltem do Ożennej.

12,2 km – opuszczamy teren Magurskiego Parku Narodowego i wjeżdżamy do Ożennej.

Ożenna

Ożenna to niewielka wieś położona w dolinie nad źródłami Ryjaka, który jest prawym dopływem Wisłoki. Wieś składa się z kilku domostw, zabudowań dawnego PGR-u oraz budynku starej strażnicy granicznej. Nazwa wsi pochodzi od słowa „ożyna”, czyli jeżyna. Pierwszy raz Ożenna została wspomniana w 1581 roku i składała się z trzech dworzyszczy wołoskich i jednego sołtysia. W XVI i XVII wieku wieś należała do majątku Stadnickich. Ożenna była nękana przez beskidników i dlatego przez wieki wiodła ubogi żywot. Była zamieszkana przez ruskojęzycznych Wołochów (późniejszych Łemków) wyznania greckokatolickiego. Podczas schizmy tylawskiej w 1926 roku, mieszkańcy wsi nie przeszli na prawosławie i pozostali unitami. W 1945 roku większość ludności wysiedlono do ZSRR. Pozostałe osoby, w ramach akcji „Wisła”, zamieszkały na polskich Ziemiach Zachodnich. W latach 70-tych XX wieku, przy PGR istniał oddział zakładu karnego, którego więźniowie pracowali przy produkcji rolnej oraz wycince drzew. W Ożennej istniała drewniana cerkiew grekokatolicka pw. św. Bazylego Wielkiego, zbudowana w 1867 roku, a rozebrana w 1953 roku. Po prawej stronie drogi biegnącej przez wieś, jadąc w stronę Grabiu,+ stoi zabytkowa duża rzeźba Świętej Rodziny.

W Ożennej znajdują się aż trzy cmentarze z okresu I wojny światowej, z których najbardziej okazały jest cmentarz wojenny z I wojny światowej nr 3. Spoczywa na nim 423 żołnierzy: 356 żołnierzy armii rosyjskiej i 67 żołnierzy armii austro-węgierskiej. Cmentarz został zaprojektowany przez Duszana Jurkowicza i podzielony na dwie części: kwaterę austro-węgierską i kwaterę rosyjską, oddzielone od siebie murkiem ze schodkami. Kwatera „austriacka” posiada wyróżnienie w postaci ściany pomnikowej z tablicą inskrypcyjną, która głosi: „Wiernych synów, którzy oddali życie, kryje z wdzięczności i dumą ziemia ojczysta”. Kwatera „rosyjska” również posiada pomnik w postaci ściany pomnikowej, z tablicą inskrypcyjną , której napis głosi w wolnym tłumaczeniu: „Poległym wrogom miejsce ostatniego spoczynku poświęcają współczucie i humanizm jako wzorowi żołnierze”.

Na cmentarzu nr 1, który znajduje się na stoku wzgórza Czeremcha (670 m n.p.m.), pochowanych jest 150 rosyjskich żołnierzy poległych w 1914 roku. Z kolej cmentarz nr 2 to miejsce pochówku 130 żołnierzy z carskiej Rosji.

13,0 km – w Ożennej, na skrzyżowaniu z drogą krajową 992 skręcamy w prawo. Następnie drogą asfaltową jedziemy wzdłuż dolinki potoku Ryjak do miejscowości Grab.

Grab

Grab jest jedną z najstarszych wiosek w okolicy. Pierwsza wzmianka pochodzi już z 1490 roku. Wieś była częścią wiana Jadwigi, żony Jana Wojszyka ze Żmigrodu. W XV wieku przez Grab wiódł szlak handlowy z Jasła przez Żmigród do Bardiowa. W 1497 roku wioska została zniszczona przez mieszkańców Bardiowa w odwecie za napady beskidników na kupców. W 1581 roku, Grab już jako własność Mikołaja Stadnickiego, liczyła 17 gospodarstw wołoskich, 2 komorników i gospodarstwo sołtysie. Istotne jest, że w latach 1769-1770 istniał na tym obszarze obóz konfederatów barskich, dowodzony przez Kazimierza Puławskiego. Konfederaci dokonywali wypadów aż pod Pilzno i Lwów. W 1770 roku, w czasie nieobecności żołnierzy w obozie, wojska rosyjskie przejęły i zniszczyły umocnienia. Po tym wydarzeniu, konfederaci przenieśli się do Izb i Koniecznej. W 1849 roku przemarsz wojsk rosyjskich przez Grab, zmierzających tłumić powstanie węgierskie, przyczynił się do rozwoju wśród Łemków orientacji prorosyjskiej. W 1921 roku wieś zamieszkiwało 38 rzymskich katolików, 524 osób wyznania grekokatolickiego i 9 Żydów. W trakcie II wojny światowej w Grabiu funkcjonowała placówka niemieckiego Grenzschutzu. W 1945 roku większość mieszkańców przeniosła się do ZSRR, a pozostali mieszkańcy zostali przesiedleni dwa lata później na Ziemie Zachodnie. Wioskę zasiedlili polscy osadnicy. Po 1956 roku kilka rodzin łemkowskich zdecydowało się powrócić do wioski.

Kościół pw. Matki Bożej Śnieżnej w obecnym kształcie wybudowano w latach 1972-1973 i ulokowano na miejscu nieistniejącej cerkwi grekokatolickiej pw. śś. Kosmy i Damiana z 1809 roku, która spłonęła ok. 1950 roku. Obecnie jest to kościół filialny parafii pw. św. Maksymiliana Kolbe w Krempnej i służy mieszkańcom Grabu, Ożennej i Wyszowatki. Z przeszłości pozostał dawny łemkowski cmentarz z żeliwnymi i kamiennymi krzyżami.

W granicach wsi znajdują się dwa cmentarze z okresu I wojny światowej. Cmentarz wojenny nr 4 znajduje się na szczycie wzniesienia, obok granicy ze Słowacją. Naprzeciw głównego wejścia, które zbudowane jest z ciosanego kamienia znajduje się rekonstrukcja pierwotnego pomnika w kształcie wieży kościoła łemkowskiego. W podstawie gontyny umieszczona jest tablica z inskrypcją, która w wolnym tłumaczeniu głosi: „Jeśli ważyć chcecie ofiary tej wojny: Do sławy i honoru na drugiej szali, dołóżcie jeszcze odrodzoną duszę narodu – a szala z tym, co utracone, z łatwością się uniesie!”. Na cmentarzu pochowanych jest 141 żołnierzy poległych w latach 1914-1915. Wśród nich jest 104 Austriaków oraz 37 Rosjan. Na mogiłach ustawione są drewniane krzyże. Na czterech największych umieszczone zostały tablice z inskrypcjami:

Pełna wdzięczności i dumy uwolniona ojczyzna pamięta o swoich wiernych bohaterskich synach.
Wierni przysiędze, wierni miłości do ojczyzny, pobudzeni gniewem staliśmy się bojownikami i zwycięzcami.
Bóg zlitował się nad nadmiarem naszych ofiar i pozwolił wzejść nad naszymi grobami słońcu zwycięstwa.
Zatrzymajcie się! Może wśród nas jest ktoś, którego kochaliście!

Cmentarz wojenny nr 5 został zaprojektowany przez Duszana Jurkowicza ze Słowacji. Znajduje się za drugim gospodarstwem na południe od szkoły, w grupie świerków. Chcąc wejść na teren cmentarza trzeba przejść przez prywatną posesję. Na cmentarzu pochowanych jest 226 żołnierzy rosyjskich. Przy wejściu znajduje się kamienny mur pomnikowy, zwieńczony drewnianym krzyżem. Na mogiłach, w tym 17 zbiorowych i 6 indywidualnych, umieszczone są drewniane krzyże nagrobne ustawione w dwóch rzędach. Z pierwotnych zachował się tylko jeden, który odrestaurowano i ustawiono na dawnym miejscu.

15,0 km – 500 metrów za kościołem w Grabiu, kontynuujemy wycieczkę drogą nr 992 (znakowany czerwony szlak rowerowy), ponownie wjeżdżając na obszar Magurskiego Parku Narodowego. Po lewej stronie mijamy drogę do Wyszowatki. W czasie jazdy można podziwiać piękne karpackie lasy bukowe, a jednocześnie należy zachować ostrożność zgodnie z tablicami informującymi o występowaniu w tym miejscu rysiów i niedźwiedzi.

20,0 km – tereny dawnej wioski Rostajne

Rostajne

Rostajne nad potokiem Ryjak. Nazwa tej nieistniejącej już wsi pochodzi od rozstaju dróg. Niektóre źródła podają nazwę w postaci „Rozstajne”. Wieś była wzmiankowana już w 1581 roku jako część dóbr Stadnickich i liczyła wtedy 7 gospodarstw wołoskich. Wieś została doszczętnie zniszczona w 1914 roku przez wycofujące się wojska węgierskie. Mieszkańcy zostali zmuszeni w ten sposób do zamieszkania w ziemiankach lub w sąsiednich wioskach. Większość ludności przeniosła się w 1945 roku do ZSRR, a ostatnie jedenaście rodzin przymusowo wysiedlono w 1947 roku. Od 1911 roku w Rostajnem mieszkał i pracował popularny na Łemkowszczyźnie rzeźbiarz Iwan Szatyński, rzemieślnik pochodzący z okolic Dobromila. Po I wojnie światowej przeprowadził się do Nieznajowej. Za to w Rostajnem do 1945 roku pracował jego syn, Włodzimierz. Obaj artyści rzeźbili krzyże i kapliczki oraz zajmowali się stolarką.

20,6 km – Wycieczkę kontynuujemy drogą krajową 992. Po lewej stronie mijamy drogę prowadzącą do Nieznajowej, kolejnej nieistniejącej wsi Beskidu Niskiego. W tym miejscu Wisłoka ostrym zakolem zmienia swój kierunek na północny. Rzeka przełomem płynie pomiędzy zalesionymi zboczami Uherca (706 m n.p.m.) na zachodzie i Cyrli (694 m n.p.m.) na wschodzie.

24,0 km – udajemy się dalej na północ drogą krajową nr 992, przebiegającą przez poszerzającą się dolinę Wisłoki. Docieramy do kolejnych miejscowości Beskidu Niskiego: Świątkowej Wielkiej i Świątkowej Małej.

Świątkowa Wielka

Świątkowa Wielka jest położona w dolinie potoku Świerzówka, lewego dopływu Wisłoki. Nazwa wsi pochodzi od popularnego dawniej imienia „Świątek” lub „Świętko”. Wieś była wzmiankowana już w 1497 roku jako własność królewska administrowana przez starostwo bieckie. W 1581 roku istniała we wsi cerkiew. Zapisy w księgach parafialnych z XIX wieku donoszą o plagach nawiedzających miejscowość. W latach 1830-1831 panowała epidemia cholery, w 1847 roku – wielki głód, w 1848 roku – ponownie cholera, a w 1889 roku – wielka susza. W 1911 roku w Świątkowej Wielkiej odnotowano pierwsze przypadki przechodzenia Łemków na prawosławie. W 1914 roku prawie połowa wioski została spalona przez wycofujące się wojska węgierskie. W 1918 roku w Świątkowej Wielkiej działała Ruska Rada Ludowa, która walczyła o niezależność Łemkowszczyzny. Wieś przejawiała dużą aktywność społeczną, między innymi założono spółdzielnię, wybudowano murowaną szkołę oraz działał teatr amatorski. W 1927 roku cała ludność wiejska z wyjątkiem jednej rodziny, przeszła na prawosławie. W 1945 roku większość mieszkańców (838 osoby) wyjechała do ZSRR, a pozostałe rodziny wywieziono w 1947 roku na zachód kraju. Po 1957 roku kilka z wysiedlonych rodzin powróciło do Świątkowej Wielkiej. Obecnie wieś jest zamieszkiwana przez ludność łemkowską i polską.

Najważniejszym zabytkiem we wsi jest drewniana cerkiew pw. św. Michała Archanioła z 1797 roku. Aktualnie jest to filia kościoła rzymskokatolickiego w Desznicy. Cerkiew reprezentuje zachodniołemkowski typ zabudowy. Na uwagę zasługuje różnobarwne malowanie ścian i gzymsów cerkwi. Badania przeprowadzone na starych gontach dowodzą, że dawniej cerkiew również była malowana w jaskrawych kolorach: niebieskim i czerwonym. Wewnątrz zachowała się polichromia z XVIII wieku. Wyposażenie cerkwi jest bardzo bogate, na które składają się m.in.: komplet barokowych ikon z XVII wieku, wśród których znajduje się ikona z cyklu pasyjnego przedstawiająca scenę Ukrzyżowania oraz ocalały fragment ikony z przedstawieniem Sądu Ostatecznego; rokokowy ołtarz boczny; barokowa kropielnica kamienna z XVII wieku; późnobarokowy ołtarz główny z XVIII wieku oraz ikonostas z I połowy XIX wieku. Będąc w środku warto zwrócić uwagę na malowidło na stropie babińca, które przedstawia proroka Eliasza na rydwanie zaprzężonym w konie. Święty Eliasz był na Rusi otoczony szczególnym kultem, a w ludowych wierzeniach przypisywano mu panowanie nad piorunami (odgłosy grzmotu utożsamiano z pędzącym rydwanem proroka).

Po drugiej stronie drogi znajduje się cmentarz z kilkunastoma kamiennymi nagrobkami, a w górnej części wsi można odnaleźć liczne krzyże i przydrożne kapliczki i rzeźby, które wyszły spod dłuta rzeźbiarzy z Bartnego. W górnej części wsi znajduje się łowisko pstrąga.

25,0 km – w Świątkowej Wielkiej pozostawiamy czerwony szlak rowerowy i udajemy się aż do Krempnej drogą krajową 992. Bezpośrednio ze Świątkową Wielką graniczy Świątkowa Mała. Przejeżdżając przez most, po prawej stronie warto zwiedzić drewnianą cerkiew grekokatolicką.

Świątkowa Mała

Świątkowa Mała była dawniej nazywana Świątkówką. Wieś istniała już w 1510 roku i stanowiła majątek Stadnickich. W 1581 roku obejmowała 7 dworzyszczy wołoskich i jedno sołtysie. W 1921 roku wieś liczyła 263 mieszkańców wyznania grekokatolickiego. W 1927 roku cała ludność przeszła na prawosławie, a jednym z powodów był fakt, że unicki proboszcz nie godził się na postawienie szkoły na ziemi należącej do parafii. Wówczas na nabożeństwa prawosławne chodzono do Świątkowej Wielkiej. W 1936 roku wieś liczyła około 280 mieszkańców, we wsi działał tartak, dwóch kowali, jeden szewc i dwóch krawców. W 1945 roku, około 250 osób wyjechało do ZSRR, a pozostałe siedem rodzin objęła akcja „Wisła” w 1947 roku. W tym czasie Świątkową Małą zasiedliła ludność pochodząca z okolic Nowego Targu, a po 1956 roku wróciła część rdzennych mieszkańców.

W centrum wsi znajduje się drewniana cerkiew pw. św. Michała Archanioła z 1762 roku. Obecnie jest to również filia parafii rzymskokatolickiej z Desznicy. Jest to cerkiew trójdzielna o namiotowych, łamanych kopułach z baniastymi zwieńczeniami i ślepymi latarniami. We wnętrzu można podziwiać niekompletny ikonostas z 1670 roku, w którym w miejscu ikony Chrystusa Panakratora umieszczono obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Ponadto, na ścianach znajdują się fragmenty ikonostasów z nieistniejącej cerkwi w Rostajnem i okolicznych wsi, m.in. barokowa ikona Sądu Ostatecznego z 1653 roku.

26,5 km – podążając dalej drogą krajową 992 dojeżdżamy do miejscowości Kotań.

Kotań

Kotań – miejscowość po raz pierwszy była wzmiankowana w 1581 roku jako wieś królewska należąca do starostwa bieckiego. Pod koniec XIX wieku liczyła ponad 300 mieszkańców wyznania grekokatolickiego, którzy w większości przeszli na prawosławie w latach 30-tych XX wieku. Wybudowano wówczas prowizoryczną cerkiew, która został rozebrana po wojnie. W 1945 roku część osadników wyjechała do ZSRR, a reszta została wysiedlona dwa lata później.

We wsi znajduje się drewniana cerkiew pw. śś. Kosmy i Damiana, która obecnie stanowi filię parafii rzymskokatolickiej w Krempnej. Jest to jeden z najpiękniejszych przykładów budowli cerkiewnej na Łemkowszczyźnie i jest nazywana „perłą łemkowskiej architektury”. Nie jest znana dokładna data powstania świątyni, szacuje się ją na przełom XVIII i XIX wieku. Wyróżnia się strzelistością zwieńczeń dachowych. Po wysiedleniu ludności łemkowskiej, cerkiew pozostawała opuszczona. Świątynię gruntownie wyremontowano w 1963 roku. Obecnie w cerkwi można obejrzeć: fragment ikonostasu – Ukrzyżowanie, Prorocy, Pantokrator, Apostołowie, Ostatnia Wieczerza z XVIII wieku, nastawę ołtarzową z kopią XVII-wiecznej ikony śś. Kosmy i Damiana, lichtarze ołtarzowe (XVIII w.), ikony: Męka Pańska (XVIII w.), Trójca Święta (XVIII w.), św. Mikołaj (XVII w.), Bogurodzica (fragment, XVIII w.), Zdjęcie z krzyża (XVIII w.), a także feretron z XVIII wieku i dwie chorągwie z XIX wieku. Wokół cerkwi utworzono lapidarium, do którego przeniesiono 22 zabytkowe nagrobki, wykonane w ośrodku kamieniarskim w Bartnem. Przed cerkwią stoi ogromna lipa, o której mówi się, że jest tak samo stara jak cerkiew.

28,0 km – kierując się drogą do Krempnej przejeżdżamy przez Wrzosową Polanę. Jest to nieoficjalna nazwa części wsi Kotań. W latach 50-tych XX wieku na Wrzosowej Polanie utworzono PGR, w którym pracowali więźniowie z zakładów karnych o złagodzonym rygorze z Kotani i okolicznych wsi. Teraz zabudowania byłego PGR-u są własnością diecezji rzeszowskiej i służą jako ośrodek wypoczynkowo-szkoleniowy.

30,0 km – Krempna, meta naszej wycieczki.

K.B.