Trasa: Krempna – (Żydowskie) – Czumak – (Ciechania) – Ożenna – Grab – Wyszowatka – (Rostajne) – Świątkowa Wielka – Świątkowa Mała – Kotań – Krempna
Długość trasy: 30 km
Skala trudności: łatwa
Rodzaj drogi: asfalt
Łącznie w górę: 363 m
Trasa przebiega przez obszar Magurskiego Parku Narodowego i w jego otoczeniu. Bazą wypadową jest wieś Krempna. Samochód można zaparkować na placu przy zalewie na Wisłoce albo w innym dogodnym miejscu, których w miejscowości nie brakuje.
Trasa jest łatwa, ale należy przygotować się na kilka podjazdów zwłaszcza, że pierwsze 8 km trasy cały czas pnie się do góry. Trasa wycieczki w całości wytyczona jest drogami asfaltowymi. Początkowym odcinkiem trasy dawniej przebiegał szlak handlowy, obecnie jest to droga na dojazdowa z Krempnej do Ożennej.
Trasa na odcinku Krempna – Świątkowa Mała przebiega wzdłuż czerwonego szlaku rowerowego.
Atrakcją na trasie jest możliwość odkrywania śladów po nieistniejących już wsiach Beskidu Niskiego takich jak: Żydowskie, Ciechania, Rostajne. Wśród pozostałości po dawnych osadach można znaleźć cmentarze z nagrobkami, cerkwiska oraz liczne przydrożne krzyże i kapliczki. Na trasie można również obejrzeć cmentarze z I wojny światowej (nr 1-3 w Ożennej, nr 4-5 w Grabiu, nr 6 w Krempnej).
Praktyczne rady:
– należy zaopatrzyć się w odpowiednią ilość jedzenia, ponieważ poza sezonem trudno znaleźć otwartą restaurację czy bar;
– trasę można zmodyfikować, włączając w nią odcinek od Wyszowatki przez Nieznajową (11 km);
– Na koniec wycieczki można zwiedzić Ośrodek Edukacyjny Magurskiego Parku Narodowego (uwaga: nieczynny w poniedziałki).
0,0 km – Krempna, zalew na Wisłoce.
Za początek trasy obieramy zalew na rzece Wisłoce w Krempnej, który został wybudowany w 1971 roku. Zalew jest zamknięty zaporą wodną, która służy do spiętrzania wody w celach przeciwpowodziowych jako zbiornik małej retencji oraz w celach rekreacyjnych. Z tego miejsca udajemy się na południe, razem za trzema szlakami: rowerowym czerwonym (Karpacki Szlak Rowerowy), rowerowym zielonym i pieszym zielonym.
Krempna
Krempna to duża wieś położona nad Wisłoką, u podnóża Kamienia (714 m n.p.m.). Wieś ze wszystkich stron jest otoczona terenami Magurskiego Parku Narodowego. Krempna prawdopodobnie istniała już pod koniec XV wieku. Nazwa wsi pochodzi od słowa „krępy” lub zgodnie z przekazem ludowym od słowa „kram”, ponieważ wędrowni kupcy rozkładali w tym miejscu swoje kramy. W XVI wieku wieś należała do Stadnickich. W XVIII wieku, w pobliżu Krempnej założono hutę szkła od której pochodzi nazwa przysiółka Krempnej – Huta Krempska. W XIX wieku Krempna była jednym z głównych ośrodków rzemiosła kamieniarskiego na Łemkowszczyźnie. Wyrabiano tutaj nagrobki, krzyże przydrożne oraz elementy do miejscowych kapliczek i różne przedmioty użytkowe. Wieś ucierpiała mocno w trakcie I wojny światowej. Podczas przejścia frontu, w maju 1915 roku, spłonęła większa część zabudowy. Ludność była prześladowana przez żołnierzy węgierskich, którzy podejrzewali ją o sprzyjanie Rosjanom. Do czasów II wojny światowej we wsi były produkowane gontowe pokrycia dachów, głównie cerkiewnych. Dnia 7 września 1939 roku pod Krempną, batalion Obrony Narodowej „Rzeszów” stoczył walkę z nacierającymi Niemcami. W czasie okupacji wieś była ośrodkiem nacjonalistycznego ruchu ukraińskiego. Po zakończeniu II wojny światowej cała ludność łemkowska została wysiedlona na Ukrainę lub na polskie Ziemie Odzyskane. Ponieważ prawie cała wieś została spalona, nowi mieszkańcy powoli napływali do opuszczonych domostw. W 1973 roku Krempna została siedzibą gminy.
Najważniejszym zabytkiem w Krempnej jest drewniana cerkiew grekokatolicka pw. śś. Kosmy i Damiana. Zgodnie z napisem na tablicy fundacyjnej, cerkiew została wybudowana w 1782 roku, w miejsce wcześniejszej, która przetrwała 275 lat. Jest to typowa cerkiew zachodniołemkowska z łamanymi zwieńczeniami nad nawą oraz prezbiterium. Wewnątrz zachowały się kompletny ikonostas z 1835 roku, rokokowy ołtarz główny z obrazem św. Mikołaja oraz drewniane tabernakulum ozdobione ikonami. Na parapecie chóru znajduje się najcenniejszy zabytek cerkwi – kompozycja Deesis, na którą składa się ikona Chrystusa Pantokratora (Chrystusa Tronującego) z Matką Bożą i św. Janem Chrzcicielem oraz 12 ikon apostołów. Ściany cerkwi są pokryte klasycystyczną polichromią z końca XVIII wieku. Przed świątynią znajduje się XIX-wieczna kamienna figura św. Mikołaja, która została wykonana w ośrodku kamieniarskim w Bartnem. Na dzwonnicy obok nowego kościoła znajdują się dwa zachowane cerkiewne dzwony.
Na wzgórzu Łokieć, na zachód od centrum wsi, znajduje się cmentarz wojskowy z I wojny światowej nr 6, dzieła Duszana Jurkowicza (wybitny architekt słowacki). Na cmentarzu pochowano żołnierzy obu walczących armii: 87 Austriaków, 33 Rosjan i 34 nieznanych żołnierzy. Pomnik położony w centrum cmentarza to kamienny wieniec dębowy oparty na sześciu pylonach. Inskrypcje na pomniku w wolnym tłumaczeniu głoszą: „Pierś w pierś walczyliśmy, ramię w ramię zmartwychwstaniemy” i „Choć umarliście, żyjecie w pamięci, miłości i błogosławieństwie pokoju”.
Przy drodze prowadzącej do Kotani i Świątkowej Małej, znajduje się budynek Ośrodka Edukacyjnego Magurskiego Parku Narodowego. Ośrodek oferuje bogaty program zajęć edukacyjnych oraz ciekawą ekspozycję w formie multimedialnego spektaklu prezentującego przyrodę MPN w czterech porach roku.
0,8 km – po przejechaniu 800 metrów docieramy do części Krempnej nazywanej Kołomyja. W tym przysiółku zachowała się szczególna zbiorowość roślinna MPN. Po lewej stronie odchodzi droga do Huty Krempskiej oraz zielony szlak rowerowy. Należy udać się dalej na południe, mijając rzadką zabudowę starych gospodarstw. W Kołomyji znajduje się stacja naukowo-badawcza Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Droga prowadzi doliną otoczoną lasem.
5,0 km – Żydowskie, nieistniejąca wieś
Żydowskie
Żydowskie to nieistniejąca wieś w dolinie potoku Krempna, jest otoczona przez wzgórza: po wschodniej stronie masyw Żydowskiej (711 m n.p.m.), od południa Wysokie (657 m n.p.m.), od zachodu nienazwane zalesione szczyty, oddzielające tę dolinę od doliny potoku Ryjak, a od północy Kiczera Żydowska. Zabudowania wsi ciągnęły się od okolic obecnego cmentarza w górę potoku Krempna, po obu stronach drogi. Obecnie pozostały tylko dwa domy, z których jeden to terenowa stacja edukacyjna MPN. Pierwsze wzmiankowanie o wsi Żydowskie pochodzi z 1541 roku, kiedy Stadniccy kupili wieś od Wojszyków. Jej nazwa prawdopodobnie pochodzi od dzierżawcy – Żyda. W 1880 roku wieś zamieszkiwało 442 osób, w tym 430 wyznania grekokatolickiego i 12 Żydów. We wsi znajdowała się cerkiew grekokatolicka o nietypowej sylwetce, z kalenicowymi dachami, niską wieżą i tylko dwoma cebulastymi zwieńczeniami. Od wieków przez tę wieś prowadził szlak handlowy ze Żmigrodu do Ożennej i Grabiu, dalej przez przełęcz Beskid do Bardejova i Preszowa. Takie usytuowanie wsi sprzyjało jej rozwojowi. Niestety w 1915 roku na skutek działań wojennych w ramach operacji gorlickiej, praktycznie cała wieś została zniszczona. Mieszkańcy powoli odbudowali wieś, łącznie z cerkwią (1922 r.). Podczas bitwy dukielskiej w 1944 roku, Żydowskie zostało przejęte przez niemiecką żandarmerię polową i prawie doszczętnie zniszczone. Po zakończeniu II wojny światowej, całą ludność przesiedlono do ZSRR. Ślady dawnej wsi można odnaleźć przed mostem. Po 300 metrach po prawej stronie znajduje się zarośnięty cmentarz z nagrobkami. W tym miejscu w 1828 roku stała cerkiew. Za potokiem usytuowano nową cerkiew, a trzecią (prawosławną) – nieco wyżej, przy drodze. Wzdłuż drogi zachowało się kilka kapliczek i krzyży. W miejscu nieistniającej wsi wytyczono ścieżkę przyrodniczą „Kiczera” im. prof. J. Rafińskiego.
7,0 km – od Żydowskiego dalej jedziemy Karpackim Szlakiem Rowerowym, cały czas w górę, przez Dolinę Krempnej. Droga prowadzi przez las. Po przejechaniu 7 km, po lewej stronie mijamy szosę, która prowadzi do kolejnej nieistniejącej wsi – Ciechania. Teren ten jest objęty ochroną przyrody i został wyłączony z ruchu turystycznego, zarówno pieszego, jak i rowerowego. Aby dojechać do punktu widokowego, z którego można podziwiać dolinę Ciechani, należy pokonać zjazd i kolejny podjazd na długości 500 m.
8,0 km – Ciechania
Ciechania
Ciechania, w tym miejscu znajduje się tablica informująca o istnieniu przed laty wsi. Nazwa wsi oznacza „ciche miejsce”. Ciechania istniała już w XVI wieku i była wówczas własnością Stadnickich. W 1880 roku liczyła 340 mieszkańców. Podczas dwukrotnego przejścia frontu w trakcie I wojny światowej, wieś uległa prawie całkowitemu zniszczeniu.
Józef Pawłusiewicz, pełniący funkcję dowódcy strażnicy granicznej w okresie międzywojennym, pozostawił opis Ciechanii z 1923 roku: „(…) Wioska Ciechania, oddalona od granicy cztery kilometry. Ciekawa to była wioska. Oprócz plebanii grekokatolickiej, nie było tam ani jednej chaty z kominem. Wszystkie kryte słomą, zdawały się jakby przygniecione do ziemi swoim ciężarem nieproporcjonalnie dużych dachów. Dróżka do niej prowadziła wąska, kamienista, snadź przydatna widocznie do drewnianych wózków jej mieszkańców Łemków. Szkoły nie było tam żadnej. Dzieci uczęszczały do szkoły w Grabiu, oddalonym o sześć kilometrów. (…) Ciechania, jak ogólnie mówiono była to “dziura odgrodzona od świata chińskim murem”.
Pod koniec lat 20-tych XX wieku, doszło w Ciechani do schizmy, w wyniku której część mieszkańców przeszła na prawosławie (1928 r.), budując prowizoryczną świątynię po drugiej stronie drogi, wyżej cerkwi greckokatolickiej. W czasie II wojny światowej, Ciechania stanowiła punkt oporu Niemców. Sowietom, którzy nacierali od strony Polan, nie udało się dotrzeć do strategicznej drogi, biegnącej przez przełęcz nad Grabem. Po zakończeniu wojny, ludność, która utraciła cały dobytek, dobrowolnie wyjechała do ZSRS.
10,3 km – po przejechaniu ostatniego kilometra trasy pnącego się do góry, osiągamy kulminacyjny punkt na trasie, aby następnie zjechać do miejsca odpoczynku nazwanego Czumak, od pobliskiego wzgórza Czumak (669 m n.p.m.). W tym punkcie po prawej stronie drogi odchodzi szlak pieszy zielony na górę Wysokie (657 m n.p.m.), a dalej do Żydowskiego i Krempnej. Po krótkim odpoczynku, zjeżdżamy zniszczonym asfaltem do Ożennej.
12,2 km – opuszczamy teren Magurskiego Parku Narodowego i wjeżdżamy do Ożennej.
Ożenna
Ożenna to niewielka wieś położona w dolinie nad źródłami Ryjaka, który jest prawym dopływem Wisłoki. Wieś składa się z kilku domostw, zabudowań dawnego PGR-u oraz budynku starej strażnicy granicznej. Nazwa wsi pochodzi od słowa „ożyna”, czyli jeżyna. Pierwszy raz Ożenna została wspomniana w 1581 roku i składała się z trzech dworzyszczy wołoskich i jednego sołtysia. W XVI i XVII wieku wieś należała do majątku Stadnickich. Ożenna była nękana przez beskidników i dlatego przez wieki wiodła ubogi żywot. Była zamieszkana przez ruskojęzycznych Wołochów (późniejszych Łemków) wyznania greckokatolickiego. Podczas schizmy tylawskiej w 1926 roku, mieszkańcy wsi nie przeszli na prawosławie i pozostali unitami. W 1945 roku większość ludności wysiedlono do ZSRR. Pozostałe osoby, w ramach akcji „Wisła”, zamieszkały na polskich Ziemiach Zachodnich. W latach 70-tych XX wieku, przy PGR istniał oddział zakładu karnego, którego więźniowie pracowali przy produkcji rolnej oraz wycince drzew. W Ożennej istniała drewniana cerkiew grekokatolicka pw. św. Bazylego Wielkiego, zbudowana w 1867 roku, a rozebrana w 1953 roku. Po prawej stronie drogi biegnącej przez wieś, jadąc w stronę Grabiu,+ stoi zabytkowa duża rzeźba Świętej Rodziny.
W Ożennej znajdują się aż trzy cmentarze z okresu I wojny światowej, z których najbardziej okazały jest cmentarz wojenny z I wojny światowej nr 3. Spoczywa na nim 423 żołnierzy: 356 żołnierzy armii rosyjskiej i 67 żołnierzy armii austro-węgierskiej. Cmentarz został zaprojektowany przez Duszana Jurkowicza i podzielony na dwie części: kwaterę austro-węgierską i kwaterę rosyjską, oddzielone od siebie murkiem ze schodkami. Kwatera „austriacka” posiada wyróżnienie w postaci ściany pomnikowej z tablicą inskrypcyjną, która głosi: „Wiernych synów, którzy oddali życie, kryje z wdzięczności i dumą ziemia ojczysta”. Kwatera „rosyjska” również posiada pomnik w postaci ściany pomnikowej, z tablicą inskrypcyjną , której napis głosi w wolnym tłumaczeniu: „Poległym wrogom miejsce ostatniego spoczynku poświęcają współczucie i humanizm jako wzorowi żołnierze”.
Na cmentarzu nr 1, który znajduje się na stoku wzgórza Czeremcha (670 m n.p.m.), pochowanych jest 150 rosyjskich żołnierzy poległych w 1914 roku. Z kolej cmentarz nr 2 to miejsce pochówku 130 żołnierzy z carskiej Rosji.
13,0 km – w Ożennej, na skrzyżowaniu z drogą krajową 992 skręcamy w prawo. Następnie drogą asfaltową jedziemy wzdłuż dolinki potoku Ryjak do miejscowości Grab.
Grab
Grab jest jedną z najstarszych wiosek w okolicy. Pierwsza wzmianka pochodzi już z 1490 roku. Wieś była częścią wiana Jadwigi, żony Jana Wojszyka ze Żmigrodu. W XV wieku przez Grab wiódł szlak handlowy z Jasła przez Żmigród do Bardiowa. W 1497 roku wioska została zniszczona przez mieszkańców Bardiowa w odwecie za napady beskidników na kupców. W 1581 roku, Grab już jako własność Mikołaja Stadnickiego, liczyła 17 gospodarstw wołoskich, 2 komorników i gospodarstwo sołtysie. Istotne jest, że w latach 1769-1770 istniał na tym obszarze obóz konfederatów barskich, dowodzony przez Kazimierza Puławskiego. Konfederaci dokonywali wypadów aż pod Pilzno i Lwów. W 1770 roku, w czasie nieobecności żołnierzy w obozie, wojska rosyjskie przejęły i zniszczyły umocnienia. Po tym wydarzeniu, konfederaci przenieśli się do Izb i Koniecznej. W 1849 roku przemarsz wojsk rosyjskich przez Grab, zmierzających tłumić powstanie węgierskie, przyczynił się do rozwoju wśród Łemków orientacji prorosyjskiej. W 1921 roku wieś zamieszkiwało 38 rzymskich katolików, 524 osób wyznania grekokatolickiego i 9 Żydów. W trakcie II wojny światowej w Grabiu funkcjonowała placówka niemieckiego Grenzschutzu. W 1945 roku większość mieszkańców przeniosła się do ZSRR, a pozostali mieszkańcy zostali przesiedleni dwa lata później na Ziemie Zachodnie. Wioskę zasiedlili polscy osadnicy. Po 1956 roku kilka rodzin łemkowskich zdecydowało się powrócić do wioski.
Kościół pw. Matki Bożej Śnieżnej w obecnym kształcie wybudowano w latach 1972-1973 i ulokowano na miejscu nieistniejącej cerkwi grekokatolickiej pw. śś. Kosmy i Damiana z 1809 roku, która spłonęła ok. 1950 roku. Obecnie jest to kościół filialny parafii pw. św. Maksymiliana Kolbe w Krempnej i służy mieszkańcom Grabu, Ożennej i Wyszowatki. Z przeszłości pozostał dawny łemkowski cmentarz z żeliwnymi i kamiennymi krzyżami.
W granicach wsi znajdują się dwa cmentarze z okresu I wojny światowej. Cmentarz wojenny nr 4 znajduje się na szczycie wzniesienia, obok granicy ze Słowacją. Naprzeciw głównego wejścia, które zbudowane jest z ciosanego kamienia znajduje się rekonstrukcja pierwotnego pomnika w kształcie wieży kościoła łemkowskiego. W podstawie gontyny umieszczona jest tablica z inskrypcją, która w wolnym tłumaczeniu głosi: „Jeśli ważyć chcecie ofiary tej wojny: Do sławy i honoru na drugiej szali, dołóżcie jeszcze odrodzoną duszę narodu – a szala z tym, co utracone, z łatwością się uniesie!”. Na cmentarzu pochowanych jest 141 żołnierzy poległych w latach 1914-1915. Wśród nich jest 104 Austriaków oraz 37 Rosjan. Na mogiłach ustawione są drewniane krzyże. Na czterech największych umieszczone zostały tablice z inskrypcjami:
- Pełna wdzięczności i dumy uwolniona ojczyzna pamięta o swoich wiernych bohaterskich synach.
- Wierni przysiędze, wierni miłości do ojczyzny, pobudzeni gniewem staliśmy się bojownikami i zwycięzcami.
- Bóg zlitował się nad nadmiarem naszych ofiar i pozwolił wzejść nad naszymi grobami słońcu zwycięstwa.
- Zatrzymajcie się! Może wśród nas jest ktoś, którego kochaliście!
Cmentarz wojenny nr 5 został zaprojektowany przez Duszana Jurkowicza ze Słowacji. Znajduje się za drugim gospodarstwem na południe od szkoły, w grupie świerków. Chcąc wejść na teren cmentarza trzeba przejść przez prywatną posesję. Na cmentarzu pochowanych jest 226 żołnierzy rosyjskich. Przy wejściu znajduje się kamienny mur pomnikowy, zwieńczony drewnianym krzyżem. Na mogiłach, w tym 17 zbiorowych i 6 indywidualnych, umieszczone są drewniane krzyże nagrobne ustawione w dwóch rzędach. Z pierwotnych zachował się tylko jeden, który odrestaurowano i ustawiono na dawnym miejscu.
15,0 km – 500 metrów za kościołem w Grabiu, kontynuujemy wycieczkę drogą nr 992 (znakowany czerwony szlak rowerowy), ponownie wjeżdżając na obszar Magurskiego Parku Narodowego. Po lewej stronie mijamy drogę do Wyszowatki. W czasie jazdy można podziwiać piękne karpackie lasy bukowe, a jednocześnie należy zachować ostrożność zgodnie z tablicami informującymi o występowaniu w tym miejscu rysiów i niedźwiedzi.
20,0 km – tereny dawnej wioski Rostajne
Rostajne
Rostajne nad potokiem Ryjak. Nazwa tej nieistniejącej już wsi pochodzi od rozstaju dróg. Niektóre źródła podają nazwę w postaci „Rozstajne”. Wieś była wzmiankowana już w 1581 roku jako część dóbr Stadnickich i liczyła wtedy 7 gospodarstw wołoskich. Wieś została doszczętnie zniszczona w 1914 roku przez wycofujące się wojska węgierskie. Mieszkańcy zostali zmuszeni w ten sposób do zamieszkania w ziemiankach lub w sąsiednich wioskach. Większość ludności przeniosła się w 1945 roku do ZSRR, a ostatnie jedenaście rodzin przymusowo wysiedlono w 1947 roku. Od 1911 roku w Rostajnem mieszkał i pracował popularny na Łemkowszczyźnie rzeźbiarz Iwan Szatyński, rzemieślnik pochodzący z okolic Dobromila. Po I wojnie światowej przeprowadził się do Nieznajowej. Za to w Rostajnem do 1945 roku pracował jego syn, Włodzimierz. Obaj artyści rzeźbili krzyże i kapliczki oraz zajmowali się stolarką.
20,6 km – Wycieczkę kontynuujemy drogą krajową 992. Po lewej stronie mijamy drogę prowadzącą do Nieznajowej, kolejnej nieistniejącej wsi Beskidu Niskiego. W tym miejscu Wisłoka ostrym zakolem zmienia swój kierunek na północny. Rzeka przełomem płynie pomiędzy zalesionymi zboczami Uherca (706 m n.p.m.) na zachodzie i Cyrli (694 m n.p.m.) na wschodzie.
24,0 km – udajemy się dalej na północ drogą krajową nr 992, przebiegającą przez poszerzającą się dolinę Wisłoki. Docieramy do kolejnych miejscowości Beskidu Niskiego: Świątkowej Wielkiej i Świątkowej Małej.
Świątkowa Wielka
Świątkowa Wielka jest położona w dolinie potoku Świerzówka, lewego dopływu Wisłoki. Nazwa wsi pochodzi od popularnego dawniej imienia „Świątek” lub „Świętko”. Wieś była wzmiankowana już w 1497 roku jako własność królewska administrowana przez starostwo bieckie. W 1581 roku istniała we wsi cerkiew. Zapisy w księgach parafialnych z XIX wieku donoszą o plagach nawiedzających miejscowość. W latach 1830-1831 panowała epidemia cholery, w 1847 roku – wielki głód, w 1848 roku – ponownie cholera, a w 1889 roku – wielka susza. W 1911 roku w Świątkowej Wielkiej odnotowano pierwsze przypadki przechodzenia Łemków na prawosławie. W 1914 roku prawie połowa wioski została spalona przez wycofujące się wojska węgierskie. W 1918 roku w Świątkowej Wielkiej działała Ruska Rada Ludowa, która walczyła o niezależność Łemkowszczyzny. Wieś przejawiała dużą aktywność społeczną, między innymi założono spółdzielnię, wybudowano murowaną szkołę oraz działał teatr amatorski. W 1927 roku cała ludność wiejska z wyjątkiem jednej rodziny, przeszła na prawosławie. W 1945 roku większość mieszkańców (838 osoby) wyjechała do ZSRR, a pozostałe rodziny wywieziono w 1947 roku na zachód kraju. Po 1957 roku kilka z wysiedlonych rodzin powróciło do Świątkowej Wielkiej. Obecnie wieś jest zamieszkiwana przez ludność łemkowską i polską.
Najważniejszym zabytkiem we wsi jest drewniana cerkiew pw. św. Michała Archanioła z 1797 roku. Aktualnie jest to filia kościoła rzymskokatolickiego w Desznicy. Cerkiew reprezentuje zachodniołemkowski typ zabudowy. Na uwagę zasługuje różnobarwne malowanie ścian i gzymsów cerkwi. Badania przeprowadzone na starych gontach dowodzą, że dawniej cerkiew również była malowana w jaskrawych kolorach: niebieskim i czerwonym. Wewnątrz zachowała się polichromia z XVIII wieku. Wyposażenie cerkwi jest bardzo bogate, na które składają się m.in.: komplet barokowych ikon z XVII wieku, wśród których znajduje się ikona z cyklu pasyjnego przedstawiająca scenę Ukrzyżowania oraz ocalały fragment ikony z przedstawieniem Sądu Ostatecznego; rokokowy ołtarz boczny; barokowa kropielnica kamienna z XVII wieku; późnobarokowy ołtarz główny z XVIII wieku oraz ikonostas z I połowy XIX wieku. Będąc w środku warto zwrócić uwagę na malowidło na stropie babińca, które przedstawia proroka Eliasza na rydwanie zaprzężonym w konie. Święty Eliasz był na Rusi otoczony szczególnym kultem, a w ludowych wierzeniach przypisywano mu panowanie nad piorunami (odgłosy grzmotu utożsamiano z pędzącym rydwanem proroka).
Po drugiej stronie drogi znajduje się cmentarz z kilkunastoma kamiennymi nagrobkami, a w górnej części wsi można odnaleźć liczne krzyże i przydrożne kapliczki i rzeźby, które wyszły spod dłuta rzeźbiarzy z Bartnego. W górnej części wsi znajduje się łowisko pstrąga.
25,0 km – w Świątkowej Wielkiej pozostawiamy czerwony szlak rowerowy i udajemy się aż do Krempnej drogą krajową 992. Bezpośrednio ze Świątkową Wielką graniczy Świątkowa Mała. Przejeżdżając przez most, po prawej stronie warto zwiedzić drewnianą cerkiew grekokatolicką.
Świątkowa Mała
Świątkowa Mała była dawniej nazywana Świątkówką. Wieś istniała już w 1510 roku i stanowiła majątek Stadnickich. W 1581 roku obejmowała 7 dworzyszczy wołoskich i jedno sołtysie. W 1921 roku wieś liczyła 263 mieszkańców wyznania grekokatolickiego. W 1927 roku cała ludność przeszła na prawosławie, a jednym z powodów był fakt, że unicki proboszcz nie godził się na postawienie szkoły na ziemi należącej do parafii. Wówczas na nabożeństwa prawosławne chodzono do Świątkowej Wielkiej. W 1936 roku wieś liczyła około 280 mieszkańców, we wsi działał tartak, dwóch kowali, jeden szewc i dwóch krawców. W 1945 roku, około 250 osób wyjechało do ZSRR, a pozostałe siedem rodzin objęła akcja „Wisła” w 1947 roku. W tym czasie Świątkową Małą zasiedliła ludność pochodząca z okolic Nowego Targu, a po 1956 roku wróciła część rdzennych mieszkańców.
W centrum wsi znajduje się drewniana cerkiew pw. św. Michała Archanioła z 1762 roku. Obecnie jest to również filia parafii rzymskokatolickiej z Desznicy. Jest to cerkiew trójdzielna o namiotowych, łamanych kopułach z baniastymi zwieńczeniami i ślepymi latarniami. We wnętrzu można podziwiać niekompletny ikonostas z 1670 roku, w którym w miejscu ikony Chrystusa Panakratora umieszczono obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Ponadto, na ścianach znajdują się fragmenty ikonostasów z nieistniejącej cerkwi w Rostajnem i okolicznych wsi, m.in. barokowa ikona Sądu Ostatecznego z 1653 roku.
26,5 km – podążając dalej drogą krajową 992 dojeżdżamy do miejscowości Kotań.
Kotań
Kotań – miejscowość po raz pierwszy była wzmiankowana w 1581 roku jako wieś królewska należąca do starostwa bieckiego. Pod koniec XIX wieku liczyła ponad 300 mieszkańców wyznania grekokatolickiego, którzy w większości przeszli na prawosławie w latach 30-tych XX wieku. Wybudowano wówczas prowizoryczną cerkiew, która został rozebrana po wojnie. W 1945 roku część osadników wyjechała do ZSRR, a reszta została wysiedlona dwa lata później.
We wsi znajduje się drewniana cerkiew pw. śś. Kosmy i Damiana, która obecnie stanowi filię parafii rzymskokatolickiej w Krempnej. Jest to jeden z najpiękniejszych przykładów budowli cerkiewnej na Łemkowszczyźnie i jest nazywana „perłą łemkowskiej architektury”. Nie jest znana dokładna data powstania świątyni, szacuje się ją na przełom XVIII i XIX wieku. Wyróżnia się strzelistością zwieńczeń dachowych. Po wysiedleniu ludności łemkowskiej, cerkiew pozostawała opuszczona. Świątynię gruntownie wyremontowano w 1963 roku. Obecnie w cerkwi można obejrzeć: fragment ikonostasu – Ukrzyżowanie, Prorocy, Pantokrator, Apostołowie, Ostatnia Wieczerza z XVIII wieku, nastawę ołtarzową z kopią XVII-wiecznej ikony śś. Kosmy i Damiana, lichtarze ołtarzowe (XVIII w.), ikony: Męka Pańska (XVIII w.), Trójca Święta (XVIII w.), św. Mikołaj (XVII w.), Bogurodzica (fragment, XVIII w.), Zdjęcie z krzyża (XVIII w.), a także feretron z XVIII wieku i dwie chorągwie z XIX wieku. Wokół cerkwi utworzono lapidarium, do którego przeniesiono 22 zabytkowe nagrobki, wykonane w ośrodku kamieniarskim w Bartnem. Przed cerkwią stoi ogromna lipa, o której mówi się, że jest tak samo stara jak cerkiew.
28,0 km – kierując się drogą do Krempnej przejeżdżamy przez Wrzosową Polanę. Jest to nieoficjalna nazwa części wsi Kotań. W latach 50-tych XX wieku na Wrzosowej Polanie utworzono PGR, w którym pracowali więźniowie z zakładów karnych o złagodzonym rygorze z Kotani i okolicznych wsi. Teraz zabudowania byłego PGR-u są własnością diecezji rzeszowskiej i służą jako ośrodek wypoczynkowo-szkoleniowy.
30,0 km – Krempna, meta naszej wycieczki.
K.B.
